مقاله روابط بین الملل: بررسی نقش دولت در فرآیند توسعه اقتصادی از نگاه مکاتب نئوکلاسیک و نهادگرایی جدید

عنوان مقاله به فارسی	بررسی نقش دولت در فرآیند توسعه اقتصادی از نگاه مکاتب نئوکلاسیک و نهادگرایی جدید
عنوان مقاله به انگلیسی	Examining the role of the government in the process of economic development from the perspective of neoclassical and new institutionalism schools
رشته	علوم سیاسی – روابط بین الملل
سال نشر	2025-1404
فرمت مقاله	تایپ شده در Word

عنوان مقاله : بررسی نقش دولت در فرآیند توسعه اقتصادی از نگاه مکاتب نئوکلاسیک و نهادگرایی جدید

 فهرست مقاله:

• چکیده
• مقدمه
• پیدایش اقتصاد سیاسی
• تاریخچه
• نگاهی گذرا به سیر نظریه‌پردازان نهادگرا
• تقابل تئوریک نهادگرایی جدید با نئوکلاسیک
• مبانی فکری نظریه نهادگرایی
• نونهادگرایی در اندیشه داگلاس نورث
• جمع‌بندی
• منابع و ماخذ

چکیده مقاله:

علی‌رغم نظریات مدافعان تفکیک اقتصاد از سیاست، دلایل و پیوستگی‌های بسیاری در خصوص ارتباطات ساختاری و نهادی میان نظریات اقتصادی و مفاهیم سیاسی نظیر دولت و حاکمیت وجود دارد. در این پژوهش، به بررسی اجمالی سیر تاریخی تحول نظریات اقتصادی در پرتو نظریه‌پردازان نئوکلاسیک و نهادگرا می‌پردازیم و به‌ویژه نقش دولت در فرآیند توسعه اقتصادی کشورها مورد توجه و بررسی قرار می‌گیرد. در خلال بررسی‌ها، مفاهیم و مفروضات این دو نحله فکری بررسی، مقایسه و ارزیابی می‌شوند.

مفروضات اصلی نظریه نئوکلاسیک نظیر کمیابی، رقابت، عقلانیت ابزاری و تقدم بازار به همراه نظریه سیاست‌زدایی از بازار مورد کنکاش قرار می‌گیرند. از منظر نهادگرایان، بازار خود موجودیتی نهادی و به عنوان جزئی در گستره نهادهای تحت نظارت و مدیریت دولت ارزیابی می‌شود. نهادگرایان با چالش عقلانیت ابزاری و هزینه صفر مبادلات، نهادها را به عنوان ابزارهای تعیین و کنترل قیمت تعریف می‌کنند. این نهادها می‌توانند با تغییرات تدریجی و تجهیز به تکنولوژی‌های لازم، اسباب تحول نهادی را فراهم آورند که این فرآیند ذیل نظارت دولتی کارا، خود سبب رشد و توسعه اقتصادی کشورها می‌شود.

در بخش آخر پژوهش، ویژگی‌های نونهادگرایی، دولت کارا و حکمرانی خوب را از دریچه افکار داگلاس نورث بررسی می‌کنیم. نورث با رد عقلانیت ابزاری، مفهومی جدید به نام عقلانیت محدود را جایگزین می‌نماید. این عقلانیت محدود ناشی از محدودیت مدل‌های ذهنی انسانی بود و سبب شکل‌گیری ساختارهای شناختی بعضاً نادرست برای تعامل با محیط پیرامونی انسان‌ها می‌شود. از دیدگاه نورث، باورهای افراد که ناشی از این مدل‌های ذهنی و ساختارهای شناختی آن‌هاست، به همراه ایدئولوژی‌های موجود در جامعه سبب تحول و تغییرات نهادی شده و در صورت همراهی آن با دولتی کارا به حکمرانی خوب و نهایتاً به رشد و توسعه اقتصادی منجر می‌شود.

کلید واژگان: اقتصاد نئوکلاسیک، نهادگرایی، عقلانیت ابزاری، حکمرانی خوب، مدل‌های ذهنی، نهادها، داگلاس نورث، توسعه اقتصادی

بخشی از مقدمه:

یکی از چالش‌های موجود در علم اقتصاد، فهم ارتباطات روش‌شناسانه و هستی‌شناسانه آن با علم سیاست است. برخی معتقد به جدایی کامل این دو علم از هم هستند؛ و برخی نیز می‌کوشند از رهگذر تحلیل‌های علمی، ارتباطی منطقی بین آن‌ها ایجاد نمایند. برای درک بهتر این دو مفهوم، بهتر است ابتدا نگاهی به تعاریف رایج این دو واژه داشته باشیم. از میان تعاریف متعدد واژه سیاست، به نظر مرتبط‌ترین تعبیر سیاست با اقتصاد، سیاست به معنای توزیع آمرانه ارزش‌ها باشد؛ که مبین اتخاذ تصمیمات لازم برای تولید و توزیع منابع است. در این دیدگاه به علت کارکرد مشابه توزیعی که هم در سیاست و هم در اقتصاد وجود دارد، می‌توان سیاست و اقتصاد را مشابه هم در نظر گرفت (مدرسه ایرانی اقتصاد نهادی، 03/05/2017). به طریقی مشابه می‌توان معانی متعددی را برای واژه اقتصاد نیز در نظر گرفت:

• روشی برای انجام کار که متضمن معانی متعددی چون کارآمدی، انتخاب درست و صرفه‌جویی است (محاسبه‌گری). این تعریف حاوی نگاهی فردگرایانه به مفهوم اقتصاد است که به نوعی عقلانیت ابزاری در جهت استفاده از افراد و منابع به عنوان وسیله و نه هدف منجر می‌شود. در این نگاه، تولید باید کارآمدی حداکثری داشته باشد؛ و در صورت مواجه با کمبود منابع، به جای اتلاف منابع در تولید، به قاعده صرفه‌جویی روی آورده می‌شود.
• تلاشی است برای تولید و تأمین مایحتاج ضروری و اساسی زندگی بشر (تأمین مادی). این تعریف نگاهی کل‌گرایانه به ساختار و نظام بازتولید در جامعه داشته؛ و فراهم کردن نیازهای مادی و انسانی جوامع بشر، فارغ از کارآمد بودن یا نبودن و با وجود یا عدم وجود انتخاب در تولید، را مد نظر قرار می‌دهد. یعنی با محور قرار دادن تأمین مادی، انتخاب جای خود را به انگیزه برای تولید می‌دهد. این نگاه معرف تفکرات اقتصاددانانی از زمان ارسطو تا دوران آدام اسمیت و کارل مارکس است.
• وجود نهادهایی که بازدهی تلاش‌های اقتصادی را در امر تولید افزایش داده؛ و ضرورتاً مبتنی بر بازار و فرآیندهای آن خواهند بود. نگاهی نهادگرایانه یا جمع‌گرایانه به امر اقتصاد، که خواهان دخالت حداقلی دولت در امور اقتصادی است (همان).

با تمرکز بر وجه سوم معانی اقتصاد، می‌توان فتح بابی داشت بر ضرورت وجود نهادها در اقتصاد برای افزایش بازدهی امر تولید. معنی سوم اقتصاد عملاً تداعی‌کننده مجموعه‌ای از روابط انسانی است که در یک بستری به نام بازار و در یک زمان مشخص مشغول تعامل هستند. در این اقتصاد نهادی، برخلاف محاسبه‌گری فردی و بازتولید مادی در تعاریف قبلی، آنچه که اهمیت پیدا می‌نماید، حضور نهادهای مختلف نظیر قرارداد و مالکیت خصوصی است؛ که می‌توانند در تعاملاتی متقابل با افراد و سازمان‌ها و تحت نظارت مستقیم دولتی کارا، سبب رشد و توسعه اقتصادی شوند. سؤال اصلی این پژوهش این است که نهادها چه نقشی را در فرآیند توسعه اقتصادی کشورها ایفا می‌کنند؟ از این‌رو و با تمرکز بر ویژگی‌های نهادها و نحوه تعامل آن‌ها با دولت، می‌توان فرضیه این تحقیق را بدین‌صورت تعریف نمود: شرط لازم در فرآیند توسعه اقتصادی از طریق نهادها، انطباق ویژگی‌های نهادی بر هنجارها و اصول فرهنگی و ایدئولوژیک کشورها همراه با نظارت و کنترل دولتی کارا است. (Liu, B و همکاران، 2025)

 

برخی از منابع :

Boufounou, P., Eriotis, N., Kounadeas, T., Argyropoulos, P., & Poulopoulos, J. (2024). Enhancing internal control mechanisms in local government organizations: a crucial step towards mitigating corruption and ensuring economic development. Economies, 12(4), 78

Challoumis, C. (2024). Innovation and Economic Growth: A Comparative Study of Economocracy and Traditional Systems. SSRN Electronic Journal

Chinoda, T., & Kapingura, F. M. (2024). Digital financial inclusion and economic growth in Sub-Saharan Africa: the role of institutions and governance. African Journal of Economic and Management Studies, 15(1), 15-30

Junchang, H., Dehrashid, A. A., Cifci, M. A., Arslan, E., Aeeni, Z., & Foong, L. K. (2025). An Analysis of Rural Economic Development Dynamics. Networks and Spatial Economics, 1-33

Kanval, N., Ihsan, H., Irum, S., & Ambreen, I. (2024). Human capital formation, foreign direct investment inflows, and economic growth: A way forward to achieve sustainable development. Journal of Management Practices, Humanities and Social Sciences, 8(3), 48-61

Liu, B., Cifuentes-Faura, J., Liu, X., & Ding, C. J. (2025). Towards green governance and real economy development: how digital technology affects health human resource allocation?. Applied Economics, 57(21), 2696-2710

Yu, Y., Li, K., Duan, S., & Song, C. (2023). Economic growth and environmental pollution in China: New evidence from government work reports. Energy Economics, 124, 106803